Улаанбаатарын өвлийн агаарын бохирдлын эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөний талаарх хамгийн дэлгэрэнгүй судалгааг танилцуулж байна. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотод өвлийн улиралд агаарын бохирдол аюулын түвшинд хүрч, гэр хорооллын яндангийн утаа өтгөн хар утааг бий болгодог. Хамгийн муу өдрүүдэд нарийн ширхэгт тоосонцрын (PM2.5) концентраци Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын зөвлөмжөөс 130 дахин их болдог байна.
Энэхүү хорт утаа нь PM2.5/PM10, озон (O₃), азотын давхар исэл (NO₂), хүхрийн давхар исэл (SO₂), нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (CO) болон хорт хавдар үүсгэгч химийн бодисуудыг (жишээлбэл, полицикл үнэрт нүүрсустөрөгч) агуулдаг . Эдгээр бохирдуулагч бодисууд уушгинд гүн нэвтэрч, цаашлаад цусны урсгалд орж, “толгойгоос хөлийн хуруу хүртэлх хүний биеэр” тархан, бараг бүх эрхтэн тогтолцоонд нөлөөлдөг . Улаанбаатарын утаанд удаан хугацаагаар өртөх нь биеийн хэсэг бүрд хэрхэн нөлөөлдгийг дор дэлгэрэнгүй тайлбарлая:
Амьсгалын замын систем (Уушги ба агаарын замууд)
Улаанбаатарын өвлийн бохир агаараар амьсгалах нь амьсгалын замыг шууд дайрдаг. Тортог, тоосны жижиг хэсгүүд хамрын хамгаалалтыг алгасан уушгины гуурсанцар болон цулцанд (alveoli) тунан үлддэг . Бие махбод эдгээр бохирдуулагчдыг халдварт агент мэтээр хүлээн авч, дархлааны эсүүд үрэвслийн химийн бодисуудыг ялгаруулж, “халдагчдыг устгахыг” оролддог. Энэхүү буруу чиглэсэн үрэвсэлт хариу үйлдэл нь уушгины цочмог болон архаг гэмтэлд хүргэдэг. Үүний үр дүнд амьсгалахад бэрхшээл учрах (шуугиж амьсгалах, амьсгаадах), багтраа өвчин сэдрэх зэрэг шинж тэмдгүүд түгээмэл илэрдэг.
Хүнд тохиолдолд үрэвсэл нь шингэн хуралдахад (уушгины хаван) хүргэж, эсийн түвшинд өөрчлөлт орж уушгины хорт хавдартай холбогддог . Үнэхээр ч, нүүрсний утаанд удаан хугацаагаар өртөх нь Монгол эмэгтэйчүүдийн дунд уушгины хорт хавдар нэмэгдэх хүчин зүйл болж байна гэж үздэг .
Оршин суугчид өдөр тутамдаа амьдралын чанарыг бууруулдаг “хөнгөн” хэлбэрийн амьсгалын замын өвчлөлөөр шаналж байна. Үүнд: хамрын хөндийн цочрол (хамар битүүрэх, нус гоожих, нүүрээр өвдөх), хоолой сэрвэгнэх, үнэрлэх чадвар хэсэгчлэн алдагдах, байнга ханиалгах, толгой өвдөх, ядарч сульдах зэрэг орно. SO₂ болон NO₂ зэрэг хорт хийнүүд нь нүдний салст бүрхэвч болон амьсгалын замын дотор талыг үрэвсүүлдэг тул нүд, амьсгалын дээд зам хорсож, нулимс гоождог. Улаанбаатарын эмч нарын мэдээлснээр, өвөл бүр улсын эмнэлгүүдэд амьсгалын замын өвчлөлтэй ирэх өвчтөнүүдийн тоо хоёр дахин нэмэгддэг байна.
Хамгийн түгшүүртэй нь, амьсгалын замын ноцтой өвчлөл огцом нэмэгддэг: утааны улиралд уушгины хатгалгаа нь хүүхдийн эмнэлэгт хэвтэх гол шалтгаан болдог бөгөөд эмнэлгүүд өвөл бүр хүүхдийн уушгины хатгалгааны эрчимт эмчилгээний тасгийг нэмж нээх шаардлагатай болдог. Хүүхэд, нялхсын уушги, дархлааны систем нь бүрэн хөгжөөгүй байдаг тул маш эмзэг байдаг. Бохирдолтой өвлөөр уушгины хатгалгаа болон бусад уушгины халдварт өвчин тусах нь Монголын нялхсын өвчлөл, эндэгдлийн өндөр үзүүлэлтэд нөлөөлдөг.
Тоосонцор ихтэй утаанд удаан хугацаагаар өртөх нь архаг бронхит, уушгины эдийн сорвижилт (COPD-тэй төстэй өөрчлөлт) үүсгэж, уушгины багтаамжийг бууруулдаг. 
Уушгины хүчилтөрөгч зөөвөрлөх чадвар муудаж, системийн хэмжээнд нөлөө үзүүлдэг (доор тайлбарласнаар). Дүгнэж хэлэхэд, Улаанбаатарын өвлийн агаар нь амьсгалын тогтолцоонд довтолж, өдөр тутмын таагүй байдлаас эхлээд амь насанд аюултай уушгины өвчлөлд хүргэж байна.
Зүрх судасны систем (Зүрх ба цусны судаснууд)
Утааны нөлөө уушгиар зогсдоггүй – хорт тоосонцор ба хий цусны урсгалд нэвтэрч зүрх, судасны үйл ажиллагааг сүйтгэдэг. Судлаачдын тэмдэглэснээр, амьсгалсан PM2.5 тоосонцор нь цусны судсанд үрэвсэл үүсгэж, атеросклероз (судас хатуурах, нарийсах) болон судасны ханыг сулрахад хүргэдэг байна. Энэ нь зүрх болон бусад чухал эрхтнүүд рүү очих цусны урсгалыг багасгадаг. Улаанбаатар болон үүнтэй төстэй орчинд агаарын бохирдолд удаан хугацаагаар өртөх нь зүрхний ишеми өвчин (зүрхний шигдээс) болон цусны даралт ихсэхтэй хүчтэй холбоотой байдаг. Учир нь байнга үрэвссэн судсанд товруу (plaque) хуримтлагддаг. Цаг хугацаа өнгөрөхөд энэ нь зүрхний дутагдал, тэр ч байтугай зүрхний гэнэтийн зогсолтод хүргэж болзошгүй. Хорт бодисыг тээвэрлэж буй бүх цусны судаснууд – том артериудаас эхлээд өчүүхэн жижиг хялгасан судас хүртэл гэмтэж, цусны эргэлтийн асуудал үүсгэн, дундаж наслалтыг богиносгодог.
Агаарын бохирдол хүндэрсэн үед тархины цус харвалт буюу инсульт тусах эрсдэл мөн огцом нэмэгддэг. Бүх цус харвалтын 85% орчим нь Монгол шиг дунд болон бага орлоготой орнуудад тохиолддог бөгөөд үүнд агаарын бохирдол гол нөлөө үзүүлдэг.
Улаанбаатарт хийсэн эпидемиологийн судалгаагаар агаарын бохирдлын огцом өсөлт нь цус харвалтын тохиолдол болон эмнэлэгт хэвтэлтийн тоог нэмэгдүүлдэг болохыг тогтоожээ. 
Тархины судасны үрэвсэлт гэмтэл (мөн бохирдлоос үүдэлтэй исэлдэлтийн стрессээс болж цус өтгөрөх) нь цусны нөж үүсгэх эсвэл цус алдахад хүргэдэг. Түүнчлэн, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (CO) болон тоосонцорт удаан хугацаагаар өртөх нь цусны даралтыг ихэсгэж, цус харвалт болон зүрхний өвчний эрсдлийг улам нэмэгдүүлдэг. Зөвхөн ахмад настнууд нэрвэгддэггүй.
Эхийн бохирдсон цус нь урагт байхад нь хүртэл зүрх судасны хөгжилд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй юм (энэ талаар “Нөхөн үржихүйн” хэсэгт дэлгэрэнгүй авч үзнэ). Утаан дунд олон жил амьдрахад зүрх судасны системд хуримтлагдах гэмтэл асар их байж болно. Нэгэн дүн шинжилгээгээр сүүлийн арван жилд Монголчууд агаарын бохирдолтой холбоотой зүрхний өвчний улмаас хэдэн арван мянган жилийн наслалтаа алдсан гэсэн тооцоо гарчээ. Товчхондоо, Улаанбаатарын утаа нь цусны эргэлтийн системд нэвтэрч, байнгын үрэвсэл, хүчилтөрөгчийн дутагдлаар дамжуулан зүрхний шигдээс, цус харвалт, судасны өвчлөлийг үүсгэж байна.
Мэдрэлийн систем (Тархи ба мэдрэлийн эсүүд)
Шинээр гарч буй нотолгоонууд нь агаарын бохирдлын нарийн ширхэгт тоосонцор төв мэдрэлийн системд нэвтэрч, тархи, мэдрэлийн эсүүдэд нөлөөлдөг болохыг харуулж байна. Агаарт агуулагдах хорт тоосонцор цусны урсгалаар дамжин цус-тархины хоригийг нэвтэлж, тархины эдэд шингэдэг. Нэмж дурдахад, хамраар амьсгалсан бохирдуулагч бодисууд нь үнэрлэх мэдрэлийн замаар дамжин тархинд шууд хүрч болзошгүй. Тархинд нэвтэрснийхээ дараа эдгээр бохирдуулагчид нь нейро-үрэвсэл буюу тархины эсүүдийн үрэвсэлт хариу урвалыг өдөөдөг. Цаг хугацаа өнгөрөхөд энэ нь мэдрэлийн эсийн гэмтэлд хүргэж, Альцгеймер, Паркинсон зэрэг мэдрэлийн доройтлын өвчний эрсдлийг нэмэгдүүлэхээс гадна цус харвалт, танин мэдэхүйн чадвар буурах зэрэгт хүргэдэг.
Хүүхдийн хөгжиж буй тархи онцгой эмзэг байдаг. Судалгаагаар, бага насандаа PM2.5, PM10, NO₂, SO₂-ын өндөр нөлөөлөлд өртөх нь танин мэдэхүйн болон хэл ярианы хөгжлийн оноог бууруулдаг болохыг тогтоожээ. Улаанбаатарт хийсэн судалгаагаар, эхийн хэвлийд байхдаа өвлийн утаанд өртсөн хүүхдүүд дөрвөн насандаа зан үйлийн асуудалтай болсон нь ажиглагджээ. Эмч нар хүүхдүүд цочмог хордлогоос (нүүрстөрөгчийн дутуу ислийн хордлого, уушгины хатгалгаанаас үүдэлтэй хүчилтөрөгчийн гүн дутагдал гэх мэт) эсэн мэнд гарсан ч ой санамж муудах, сэтгэл санаа огцом өөрчлөгдөх, анхаарал төвлөрөлт муудах зэрэг тархины урт хугацааны нөлөөнд өртөж болзошгүй гэж эмээж байна. Үнэхээр ч, дотоодын эмч нар нүүрстөрөгчийн дутуу исэл эсвэл агаарын бохирдолд хүндээр өртсөний дараа “түрэмгий авирлах, сэтгэл санааны тогтворгүй байдал, танин мэдэхүйн чадвар буурах” зэрэг шинж тэмдэгтэй хүүхдүүдтэй таарч байгаагаа дурджээ.
Насанд хүрэгчид ч мөн адил өртдөг. Бохир агаараар удаан хугацаанд амьсгалах нь сэтгэл гутрал, түгшүүр, тэр ч байтугай зөнөгрөх өвчний түвшинг нэмэгдүүлдэг болохыг олон судалгаа харуулсан. Улаанбаатарын эмнэлгийн бүртгэлээс харахад мэдрэлийн системийн өвчлөл нь утаанд өртсөн хүн амын дундах өвчлөлийн тэргүүлэх шалтгаануудын нэг болжээ. Энэ бүхэн нь утааны нөлөө зөвхөн уушгиар хязгаарлагдахгүй, харин бидний “толгойнд орж”, тархинд үрэвсэл үүсгэн, сэтгэцийн болон мэдрэлийн эрүүл мэндийг доройтуулдаг болохыг онцолж байна.
Хоол боловсруулах систем (Ходоод гэдэсний зам ба Элэг)
Бидний амьсгалж буй агаараас гэдэс дотор хол мэт санагдаж болох ч, агаарын бохирдол нь хоол боловсруулах системд ихээхэн сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Бохирдуулагч бодисууд цусны урсгалд орсны дараа зарим нь залгигдах эсвэл гэдэсний цусан хангамжид шингэдэг. Улаанбаатарын агаарын бохирдол нь бидний гэдсэнд амьдардаг 100 их наяд ашигтай бичил биетэн болох гэдэсний микробиомын бүтэц, үйл ажиллагааг өөрчилдөг болох нь тогтоогджээ.
Нарийн ширхэгт тоосонцороор зөөгддөг хүнд металл, PAH зэрэг хорт бодисууд эдгээр бичил биетний тэнцвэрийг алдагдуулж, гэдэсний дотор ханыг гэмтээдэг. Үүний үр дүнд гэдэсний бичил биетний тэнцвэр алдагдаж, гэдэсний хана илүү нэвчимтгий болдог (“нэвчимтгий гэдэс”), энэ нь ходоод гэдэсний замд архаг үрэвсэл үүсгэдэг. Энэ нь ходоод гэдэсний замын эмгэгт өртөмтгий байдлыг нэмэгдүүлдэг: судалгаагаар агаарын бохирдлын өндөр нөлөөллийг гэдэсний үрэвсэлт өвчин, гастрит, мухар олгойн үрэвсэл, цочромтгой гэдэсний хам шинж, гэдэсний халдварт өвчин зэргийн өндөр тохиолдолтой холбодог байна.
Бие махбодын хоргүйжүүлэх эрхтэн болох элэг мөн хүнд ачаалал үүрдэг. Элэг нь цусны урсгал эсвэл хоол боловсруулах замд орсон бохирдуулагч бодисыг шүүх ёстой болдог. Хорт бодисын өндөр түвшинд (нүүрсний утаанд агуулагддаг шиг) байнга өртөх нь элэгний үрэвсэл, гэмтэлд хүргэдэг. Эмнэлгийн судалгаагаар агаар дахь хорт бодисын хэмжээ ихсэх нь “элэгний эмгэгийг өдөөж болзошгүй” гэдгийг харуулж байна. Хамгийн түгшүүртэй нь, Монголын эмч нар сүүлийн үед бохирдолтой бүсэд амьдрах нь элэгний хорт хавдрын түвшинтэй шууд холбоотой болохыг тогтоожээ. Нэгэн цагт элэгний хорт хавдрыг ихэвчлэн архинаас болдог гэж үздэг байсан бол одоо нүүрс түлэх, түүний утаагаар амьсгалах нь бас нэг гол шалтгаан болох нь хүлээн зөвшөөрөгдөөд байна. Иймд утаа нь зөвхөн уушгийг цочроогоод зогсохгүй хоол боловсруулах системийг хордуулж, элгэнд ачаалал учруулснаар ходоод гэдэсний замын ноцтой өвчлөлд хүргэж, хоол боловсруулах эрхтний хорт хавдар үүсэхэд нөлөөлж болзошгүй юм
Нөхөн үржихүйн систем (Үржил шим, жирэмслэлт ба ургийн хөгжил)
Улаанбаатарын өвлийн утааны хамгийн түгшүүртэй нөлөөллийн нэг бол нөхөн үржихүйн систем болон ургийн хөгжилд үзүүлэх нөлөө юм. Улаанбаатар хотод мянга гаруй эмэгтэйг хамруулсан судалгаагаар, хүхрийн давхар ислийн (нүүрсний шаталтаас үүдэлтэй) агаар дахь агууламж өндөр байх нь зулбах эрсдлийг мэдэгдэхүйц нэмэгдүүлдэг болохыг тогтоожээ.
Утаанд түгээмэл агуулагддаг NO₂, CO, PM10, PM2.5 зэрэг бусад бохирдуулагчид мөн ургийн амьдрах чадварыг бууруулж, жирэмслэлтийг хүндрүүлдэг. Хотын олон эмэгтэйчүүд бохирдол ихтэй улиралд зулбалт болон дутуу төрөлтийн түвшин ” огцом нэмэгддэг” тул өвлийн саруудад жирэмслэхээс зайлсхийдэг нь ойлгомжтой. Үнэн хэрэгтээ, Монголд хийсэн нэгэн судалгаагаар, агаарын бохирдол хамгийн их байдаг саруудад амьд төрөлтийн түвшин 15-25% буурсан нь ажиглагдсан бөгөөд энэ нь муу агаараас болж хичнээн олон жирэмслэлт бүтэлгүйтэж, хүүхэд дутуу төрдгийг харуулж байна.
Төрөх хугацаагаа гүйцээсэн хүүхдүүдийн хувьд ч эрсдэл байсаар байна: PM2.5 тоосонцор эхэс, тэр ч байтугай урагт хүрч чаддаг. Бохирдуулагч бодисууд хамгаалалтын хоригийг нэвтэлдэг – эрэгтэйчүүдэд тоосонцор төмсөгний цус-төмсөгний хоригийг, эмэгтэйчүүдэд умайн доторх эхэсийн хоригийг нэвтэлдэг. Энэ нь хорт бодис нөхөн үржихүйн эрхтэн болон хөгжиж буй урагт шууд нөлөөлнө гэсэн үг юм. Бохирдуулагч бодисоос үүдэлтэй молекулын гэмтэл (жишээ нь, нөхөн үржихүйн эсийн исэлдэлтийн стресс, ДНХ-ийн гэмтэл) нь дааврын тэнцвэргүй байдал, эр бэлгийн эсийн чанар муудах, хоёр хүйсийн хувьд үргүйдлийн асуудалд хүргэдэг.
Ургийн хувьд, эхийн хэвлийд байхдаа агаарын бохирдолд өртөх нь бага жинтэй төрөх, төрөх үеийн биеийн хэмжээ жижиг байх, мөн хожим нь хүүхэд насанд хөгжлийн бэрхшээл үүсэхтэй холбоотой байдаг. Дүгнэж хэлэхэд, утааны хорт нэгдлүүд нь үржил шим, жирэмслэлтэд сөргөөр нөлөөлж, зулбалтыг нэмэгдүүлэн, ургийн өсөлтөд хор хөнөөл учруулж, хүүхдийн эрүүл мэндэд насан туршийн ул мөр үлдээдэг.
Дархлааны систем ба халдварт өртөмтгий байдал
Агаарын бохирдолд удаан хугацаагаар өртөх нь дархлааны системийг хэт ачаалалд оруулдаг. Өмнө дурдсанчлан, бие махбод нь амьсгалсан бохирдуулагч бодисуудад байнга үрэвслийн хариу үйлдэл үзүүлдэг (яг л халдвартай тэмцэж байгаа мэт). Цаг хугацаа өнгөрөхөд энэ нь дархлааны системийг сулруулж, үйл ажиллагааг нь алдагдуулдаг. Нэг талаас, нөөц бололцоо нь тасралтгүй үрэвсэлд зарцуулагдаж, нөгөө талаас, дархлааны хамгаалалт (амьсгалын замын сормуус эсвэл цагаан эсийн тодорхой үйл ажиллагаа гэх мэт) бохирдуулагч бодисуудад гэмтдэг. Энэ хослол нь хүмүүсийг халдварт илүү өртөмтгий болгодог.
Улаанбаатарын эмч нар утаан дунд амьдардаг хүүхдүүд амьсгалын замын халдвараар дахин дахин өвчилдөг болохыг ажиглажээ. Зөвхөн уушгины хатгалгаа гэлтгүй, бронхит, томуу, ердийн ханиад зэрэг нь ер бусын давтамжтай тохиолддог байна. Гэр доторх болон гаднах агаарын бохирдлоос болж хүүхдүүд өвлийн улиралд “тасралтгүй” өвддөг тул хүүхдийн эмч нар өвчтэй хүүхдээ хамгаалах цорын ганц найдвартай арга бол хотоос явах гэж гэр бүлүүдэд зөвлөдөг.
Эдгээр давтан өвчлөл нь хүндээр тусдаг: “Хүүхдийн дархлааны системд давтан өвчлөлийн үзүүлэх нөлөө насан туршид үргэлжилдэг” гэж Улаанбаатарын хүүхдийн мэргэжилтэн хэлжээ. Байнга өвдөх, дархлааны систем тасралтгүй идэвхтэй байх нь бие махбодод архаг үрэвсэл үүсгэж, цаашлаад аутоиммун эмгэгт хүргэж болзошгүй юм. Түүнчлэн, агаарын хүнд бохирдол нь вакцины үр нөлөөг бууруулж, антибиотикийн дасал үүсэхийг дэмждэг (учир нь халдварыг антибиотикоор илүү олон удаа эмчилдэг). Дэлхийн хэмжээнд агаарын бохирдол нь уушгины хатгалгаа болон бусад халдварын улмаас үүсэх хүүхдийн эндэгдлийн тэргүүлэх эрсдэлт хүчин зүйл гэж тооцогддог (тав хүртэлх насны хүүхдийн хувьд хоол тэжээлийн дутагдлын дараа хоёрдугаарт ордог). Улаанбаатарын нөхцөл байдал үүнийг баталж байна: агаарын бохирдол нь Монгол Улсын тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн хоёр дахь том шалтгаан бөгөөд уушгины хатгалгааны улмаас нас барах олон тохиолдлын суурь болдог.
Насанд хүрэгчдийн хувьд ч дархлаа сулрах нь илүү олон удаа, илүү хүнд хэлбэрийн халдвар авах шалтгаан болдог (жишээлбэл, архаг синусит, тэр ч байтугай сүрьеэ өвчин гэмтсэн уушгинд үүрлэх боломжтой). Бохирдлоос үүдэлтэй урт хугацааны үрэвсэл нь чихрийн шижин, зүрхний өвчин гэх мэт олон архаг өвчний суурь болдог. Товчхондоо, утаа нь дархлааны системийг тасралтгүй ачааллуулж, нэгэн зэрэг идэвхтэй байлгаж, хэвийн хамгаалах үйл ажиллагааг нь сулруулснаар хүмүүсийг халдварт болон үрэвсэлт өвчинд илүү өртөмтгий болгодог.
Арьс ба нүд (Гадаад цочрол ба гэмтэл)
Бидний хамгийн гадна талын хамгаалалт болох арьс, нүд нь тортог, химийн бодисоор дүүрсэн агаарт шууд өртдөг. Улаанбаатарын оршин суугчид утаатай өдрүүдэд нүд хорсох, улайх, нулимс гоожих зэрэг шинж тэмдгийг байнга мэдэрдэг. Утаан дахь хүхрийн давхар исэл, азотын ислүүд нь нүдний чийгшилтэй холилдож, цочроодог хүчил үүсгэснээр нүдний салст бүрхэвчийг үрэвсүүлдэг (нүдэнд элс орсон мэт санагдах, загатнах, нулимс гоожих). Нарийн ширхэгт тоосонцор нь нулимсан бүрхүүл болон нүдний гадаргуу дээр тогтож, нүд хуурайших хам шинж болон цочролыг үүсгэдэг бөгөөд энэ нь битүү орчинд байсан ч арилахгүй байж болно. Олон жилийн турш ийнхүү архаг цочролд өртөх нь нүдний эвэрлэг бүрхэвчийг гэмтээх эсвэл болор цайх өвчин үүсэхэд нөлөөлж болзошгүй юм.
Үүнтэй адилаар, агаарт агуулагдах хорт бодисууд арьсыг дайрдаг. Тоосонцор болон полицикл үнэрт нүүрсустөрөгчид (нүүрсний утаа, тээврийн хэрэгслийн утаанаас үүсдэг) арьсан дээр тогтож, арьсны гадаргуу дээр хүчилтөрөгчийн идэвхтэй хэлбэрүүдийг (ROS) үүсгэдэг. Энэхүү исэлдэлтийн стресс нь арьсны антиоксидантуудыг дарж, арьсны давхаргад үрэвсэл үүсгэдэг. Үүний үр дүнд агаарын бохирдол нь экзем (атопик дерматит), псориаз, батга зэрэг арьсны үрэвсэлт өвчнийг сэдрээдэг гэж арьсны эмч нар мэдээлдэг.
Түүнчлэн бохирдуулагч бодисууд арьсны хөгшрөлтийг хурдасгадаг – бохирдолтой хотод амьдардаг хүмүүс цэвэр агаараар амьсгалдаг хүмүүсээс илүү хурдан үрчлээтэж, нөсөө толботой болж, арьсны уян хатан чанараа алддаг. Удаан хугацааны өртөлт нь арьсны эсийн ДНХ-ийн гэмтлээс болж үс унах, арьсны хорт хавдар тусах эрсдэл нэмэгдэхтэй хүртэл холбоотой байдаг. Энэ нь бохирдуулагч бодисууд арьсны хамгаалалтын хоригийг эвдэж, арьсны эсүүд дэх арил нүүрсустөрөгчийн рецепторыг идэвхжүүлснээр арьсанд архаг үрэвсэл үүсгэдэгтэй холбоотой юм. Иймд өтгөн утаа нь зөвхөн дотоод эрхтнүүдийг гэмтээгээд зогсохгүй, шууд утгаараа арьсны гүнд нэвтэрч, цочрол, цагаас өмнөх хөгшрөлт, арьсны өвчлөлийг үүсгэдэг байна.
Бие махбодод үзүүлэх бусад нөлөө
Улаанбаатарын хаа сайгүй тархсан агаарын бохирдлоос ямар ч эрхтэн бүрэн аюулгүй байж чадахгүй. Агаарын бохирдолд удаан хугацаагаар өртөх нь бөөрний архаг өвчинд нөлөөлж болзошгүйг одоогийн судалгаанууд харуулж байна. Зүрхний судсыг гэмтээдэг нарийн ширхэгт тоосонцор ба үрэвсэл нь цаг хугацааны явцад бөөрний үйл ажиллагааг мөн бууруулдаг. 2025 онд хийсэн нэгэн судалгаагаар, агаар дахь PM тоосонцрын агууламж өндөртэй газрын иргэдийн дунд бөөрний үйл ажиллагааны доголдол болон бөөрний архаг өвчний түвшин мэдэгдэхүйц өндөр байгааг тогтоосон бөгөөд энэ нь агаарын бохирдлыг бөөрний өвчний үл тоомсорлогдсон эрсдэлт хүчин зүйл болохыг харуулж байна.
Нэмж дурдахад, бохирдлоос үүдэлтэй үрэвсэл, исэлдэлтийн стресс нь дотоод шүүрлийн систем болон бодисын солилцоонд нөлөөлж болно. Зарим судалгаагаар, байнгын үрэвсэл нь инсулины дохиололд саад учруулдаг тул агаарын бохирдлыг инсулины эсэргүүцэл нэмэгдэх, чихрийн шижингийн 2-р хэлбэрээр өвчлөх эрсдэл өндөр байхтай холбосон байдаг.
Эцэст нь, ийм эрс тэс бохирдолтой орчинд амьдрах нь сэтгэцийн болон нийгмийн дарамт учруулдаг. Улаанбаатарын олон оршин суугчид өвлийн улиралд зүгээр л амьсгалахад ядарч, өдрийн гэрэл утаанд бүдгэрдэг тул архаг ядаргаа, стресс, сэтгэцийн эрүүл мэндийн дарамтад ордог. Жил бүр өвөл эргэн ирэхээс айх айдас, “хүн бүр энэ хортой агаараар амьсгалж байгаа” гэсэн бодол нь нийгэмд түгшүүр, найдваргүй байдлыг бий болгодог.
Харамсалтай нь, дээр дурдсан эрүүл мэндийн нөлөөллүүд нь бие биенээ улам даамжруулдаг. Жишээлбэл, уушгины гэмтэл нь тархи, зүрхэнд очих хүчилтөрөгчийг бууруулдаг; нэг эрхтний үрэвсэл нөгөө эрхтэнд асуудал үүсгэж болно. Дүгнэж хэлэхэд, Улаанбаатарын өвлийн утаа бол олон системд нөлөөлдөг эрүүл мэндийн ноцтой аюул юм. Энэ нь шууд болон шууд бусаар эрхтэн тогтолцоо бүрийг гэмтээдэг тул агаарын бохирдлыг “чимээгүй алуурчин” гэж нэрлэдгийн учрыг тайлбарлаж, олон нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагатайг онцолж байна.
Гипербарик Хүчилтөрөгчийн Эмчилгээ (HBOT) нь Бохирдолтой Орчны Оршин Суугчдад Хэрхэн Туслах Вэ?
Энэхүү эмчилгээгээр өвчтөн даралтат капсул дотор цэвэр хүчилтөрөгчөөр амьсгалснаар бие махбодод хүчилтөрөгчийн хүргэлт эрс нэмэгддэг.
Улаанбаатарын утаан дунд амьдрах нь хүний биеийг цэвэр хүчилтөрөгчөөр өлсгөж, үрэвслээр гэмтээдэг. Гипербарик Хүчилтөрөгчийн Эмчилгээ (HBOT) нь утаанд архаг байдлаар өртсөн хүмүүст зарим талаар тайвшрал, нөхөн сэргэлтийг өгөх шинэлэг эмчилгээ юм. HBOT эмчилгээний үед өвчтөн битүүмжилсэн камерт орж, бараг 100% цэвэр хүчилтөрөгчөөр амьсгалах үед агаарын даралтыг ердийн агаар мандлын даралтаас 2-3 дахин ихэсгэдэг. Ийм нөхцөлд уушги нь ердийн агаарын даралтад байдгаас хамаагүй илүү их хүчилтөрөгчийг цусны урсгалд уусгаж чаддаг. Цус нь хүчилтөрөгчөөр хэт ханаж, энэхүү амин чухал молекулыг бүх эд эсэд зөөвөрлөдөг. Энэхүү хүчилтөрөгчийн урсгал нь эдгэрэлтийн олон процессийг өдөөдөг: энэ нь эсийн нөхөн сэргээлтийг дэмжиж, дархлааны хамгаалалтыг бэхжүүлснээр “таны биеийн эд эсийг эдгээж, халдварыг тэсвэрлэхэд тусалдаг”.
Механизмын хувьд, HBOT нь утаанаас үүдэлтэй хүчилтөрөгчийн дутагдлыг арилгадаг. Бохир агаарт уушги нь ихэвчлэн бага хүчилтөрөгч (мөн өндөр нүүрстөрөгчийн дутуу исэл)-тэй ажилладаг; HBOT нь цэвэр хүчилтөрөгчийг өндөр даралтаар нийлүүлж, O₂-ийг биед нэвтрүүлснээр үүнийг нөхдөг. Энэ нь хүчилтөрөгчийг зөвхөн улаан эсэд бус, цусны сийвэнд шууд шингээдэг бөгөөд энэ нь цусны урсгал хязгаарлагдмал эд эсэд хүчилтөрөгч хүрч чадна гэсэн үг юм. Ялангуяа, HBOT нь буруу галлагаатай зуухнаас болж гэр хороололд түгээмэл тохиолддог нүүрстөрөгчийн дутуу ислийн хордлогын үед батлагдсан яаралтай тусламжийн эмчилгээ юм.
Даралттай орчинд цэвэр O₂-оор амьсгалах нь гемоглобин дахь нүүрстөрөгчийн дутуу ислийг (CO) маш хурдан гадагшлуулдаг – цусан дахь CO-ийн хагас задралын хугацааг тасалгааны агаарт ~4-6 цаг байдгаас гипербарик нөхцөлд ~20 минут болтол бууруулдаг. Энэ нь агааржуулалтгүй гэрт нүүрсний утаагаар амьсгалсан хүний амийг аварч чадна. Цочмог хордлогоос гадна, өдөр бүр CO болон тоосонцороор амьсгалж буй оршин суугчдын хувьд үе үе HBOT эмчилгээ хийлгэх нь биеэс CO-г гадагшлуулж, хүчилтөрөгчийн хангамжийг нэмэгдүүлэхэд тусална.
HBOT-ийн үрэвсэл ба эдгэрэлтэд үзүүлэх нөлөө нь мөн адил чухал юм. Энэхүү эмчилгээ нь эд эсийн хүчилтөрөгчийн хангамжийг эрс нэмэгдүүлдэг бөгөөд энэ нь коллагены үйлдвэрлэл, шинэ хялгасан судасны өсөлт, үүдэл эсийн ялгарал зэрэг эсийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлдэг.
Үнэндээ, гипербарик хүчилтөрөгч нь “таны биед шинэ арьс, цусны судас, холбогч эд ургуулахад тусалснаар гэмтсэн эдийг эдгээдэг”. Нэгэн эмчийн хэлснээр, энэ нь “хүчилтөрөгчийн дутагдлаас үүдэлтэй эдийн гэмтлээр сүйдсэн” хэсгүүдийн нөхөн төлжилтийг хурдасгадаг. Даралттай цэвэр хүчилтөрөгчөөр амьсгалах нь мөн үрэвслийн эсрэг нөлөө үзүүлдэг: энэ нь хавдрыг бууруулж, бохирдуулагч бодисоос үүдэлтэй хэт идэвхжсэн үрэвслийн урвалыг дардаг. HBOT эмчилгээ нь өвчтөнүүдийн С-реактив уураг зэрэг үрэвслийн гол үзүүлэлтүүдийг бууруулж, системийн хэмжээнд үрэвслийг намдааж байгааг олон судалгаа харуулсан. Энэ нь утааны улмаас уушги, цусны судас болон бусад эрхтэнд үүсдэг архаг үрэвслийг шууд эсэргүүцэж чадна.
Түүнчлэн, гипербарик хүчилтөрөгч нь биеийн халдвартай тэмцэх чадварыг нэмэгдүүлдэг. Хүчилтөрөгч нь олон агааргүйтэн бактерийн хувьд хортой бөгөөд цагаан эсийн үйл ажиллагааг сайжруулдаг. HBOT-ийн нөхцөлд цагаан эсүүд (макрофаг гэх мэт) нянг устгахдаа илүү үр дүнтэй болдог . Энэхүү эмчилгээ нь дархлааны эсүүд эмгэг төрүүлэгчийг устгахдаа ашигладаг исэлдэлтийн тэсрэлтийг нэмэгдүүлснээр “таны дархлааны системийг бэхжүүлдэг”.
Өвөл бүр байнга бронхит, синусит тусдаг Улаанбаатарын оршин суугчийн хувьд HBOT нь эд эсийг хүчилтөрөгчөөр хангаж, дархлааны хамгаалалтыг дэмжсэнээр амьсгалын замын халдвараас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэхэд тусалж чадна. Нэмж дурдахад, шарх эсвэл архаг яр (бохирдлоос үүдэлтэй судасны гэмтлээс болж цусны эргэлт муудахад илүү түгээмэл тохиолддог) нь HBOT эмчилгээгээр илүү хурдан эдгэрч болно. Учир нь энэ нь хүчилтөрөгчөөр дутагдсан эд эсэд хүчилтөрөгч нийлүүлж, бактерийг устгаснаар эдгэрэхэд бэрхшээлтэй шархыг сайжруулдгаараа алдартай.
Дүгнэхэд, HBOT нь агаарын хүнд бохирдолд архаг байдлаар өртсөн хүмүүст дараах гол ашиг тусыг санал болгодог:
1. Хүчилтөрөгчийн түвшнийг сэргээх
HBOT нь их хэмжээний хүчилтөрөгчийг цусны урсгал болон эд эсэд хүргэж, бохир агаараас үүдэлтэй хүчилтөрөгчийн архаг дутагдлыг нөхдөг. Уушгины гэмтэл эсвэл нүүрстөрөгчийн дутуу ислийн улмаас гипоксид (хүчилтөрөгчөөр өлссөн) орсон эд эсүүд хүртэл дахин хүчилтөрөгчөөр хангагдаж чаддаг. Энэ нь эсийн энергийн үйлдвэрлэлийг сайжруулж, хүчилтөрөгчийн бага зэргийн дутагдлаас үүдэлтэй ядаргаа, толгой өвдөх зэрэг шинж тэмдгийг арилгаж чадна. Олон өвчтөн эмчилгээний дараа эрхтнүүд нь эцэст нь O₂-ийн баялаг хангамжийг авч байгаа тул илүү сэргэг, эрч хүчтэй болсноо мэдээлдэг.
2. Уушгины эдийн засвар, нөхөн сэргээлт
HBOT нь хүчилтөрөгчийг уушгины эдэд өндөр концентрацитайгаар шууд хүргэснээр амьсгалын систем дэх эсийн нөхөн төлжилтийг идэвхжүүлдэг . Энэ нь утаагаар амьсгалснаас үүдэлтэй гэмтлийг засахад тусалдаг – жишээлбэл, үрэвссэн гуурсан хоолойн доторлогоо болон цулцанг эдгээхэд дэмжлэг үзүүлдэг. Давтан эмчилгээ хийснээр архаг утааны нөлөөгөөр буурсан уушгины үйл ажиллагаа (жишээлбэл, амьсгалын багтаамж) сайжирч болно. Үндсэндээ, HBOT нь уушгинд цэвэр, хүчилтөрөгчөөр баялаг орчинд сэргэх боломжийг олгож, бохирдуулагчдад гэмтсэн эсүүдийг орлох эрүүл шинэ эсүүдийн өсөлтийг дэмждэг.
3. Үрэвслийн эсрэг нөлөө
Утаанаас үүдэлтэй үрэвсэл нь уушги, зүрх болон системийн бусад асуудлуудын нийтлэг шалтгаан юм. HBOT нь бие махбод даяар үрэвслийг бууруулдаг. Хүчилтөрөгчийн өндөр хангамж нь үрэвслийн гинжин урвалыг тасалдаг – энэ нь хавдсан судсыг нарийсгаж (хаванг бууруулдаг) хангалттай хүчилтөрөгч хүргэсээр байдаг бөгөөд үрэвслийг дэмжигч дохиог бууруулахын тулд генийн илэрхийллийг өөрчилдөг. Бохирдлоос сэдэрсэн багтраа, бронхиттой хүний хувьд HBOT нь амьсгалын замын үрэвслийг бууруулж, амьсгалахад хялбар болгодог. Энэ нь үргэлжилж буй гэмтлийг ч бууруулдаг: нэг эх сурвалжид тэмдэглэснээр, HBOT нь “үрэвслийг арилгаж, бохирдолд өртөх үед учирч буй гэмтлийг үр дүнтэйгээр саармагжуулдаг”.
4. Ерөнхий хүчилтөрөгчийн хангамж ба эрхтний дэмжлэг
Гипербарик эмчилгээ нь зөвхөн уушгинд чиглэдэггүй – энэ нь бүх эрхтнийг хүчилтөрөгчөөр хангадаг бөгөөд энэ нь эс бүрийн үйл ажиллагаанд амин чухал юм. Жишээлбэл, зүрх, тархины эдүүд шаардлагатай хүчилтөрөгчийн нэмэлт хангамжийг авдаг. Энэ нь зүрхийг ачааллаас (зүрхний бах), тархийг бохирдлын танин мэдэхүйн нарийн нөлөөллөөс хамгаалж чадна. Хүчилтөрөгчийн дутагдлаас болж гэмтэхийн ирмэгт байсан (эсвэл бохирдлоос болж жижиг нөж үүссэн) эд эсүүд сэргэх боломжтой болдог. Товчхондоо, HBOT нь эрхтэн бүрийг сайн хүчилтөрөгчөөр хангаж, илүү тэсвэртэй болгоход тусалж, ерөнхий сайн сайхан байдлыг сайжруулдаг.
5. Дархлааны системийн дэмжлэг ба хоргүйжүүлэлт
Даралттай цэвэр хүчилтөрөгчөөр амьсгалах нь дархлааны системийн хорт бодисыг цэвэрлэх, халдвартай тэмцэх чадварыг нэмэгдүүлдэг. HBOT нь өсөлтийн хүчин зүйлс болон үүдэл эсийн ялгарлыг идэвхжүүлдэг бөгөөд энэ нь зөвхөн эд эсийг нөхөн сэргээгээд зогсохгүй дархлааны эсүүдийг залуужуулдаг. Энэ нь цагаан эсийн идэвхийг нэмэгдүүлж, эдгэрэлтэд туслах эргэлдэгч үүдэл эсийн тоог хүртэл нэмэгдүүлдэг нь тэмдэглэгджээ. Бохирдолтой холбоотойгоор энэ нь HBOT нь бие махбодод хуримтлагдсан тоосонцор, хорт бодисыг цэвэрлэх, гэмтлийг нөхөн сэргээхэд “гүйцэж түрүүлэхэд” нь тусалдаг гэсэн үг юм. Зарим гипербарик эмчилгээний мэргэжилтнүүд HBOT-ийг биеэс “хорт бодис, хорыг идэвхгүйжүүлэхэд” тусалдаг гэж тодорхойлдог – жишээлбэл, элэг, бөөрний хүчилтөрөгчийн хангамжийг сайжруулж, бохирдуулагч бодисыг боловсруулахад нь дэмжлэг үзүүлдэг. Хэдийгээр бохирдолд өртөхөөс зайлсхийх шаардлагатай хэвээр байгаа ч, HBOT нь биеийн хоргүйжүүлэх эрхтнүүдэд дэмжлэг үзүүлж чадна.
HBOT нь агаарын бохирдолтой холбоотой өвчнийг бүрэн эдгээх шидэт эм биш гэдгийг онцлох нь чухал юм. Эцсийн шийдэл бол урьдчилан сэргийлэх буюу цэвэр агаар юм. Гэсэн хэдий ч, Улаанбаатарын утаан дунд амьдрах ёстой хүмүүсийн хувьд HBOT нь маш хүчирхэг нэмэлт эмчилгээ байж чадна. Гипербарик хүчилтөрөгчийн эмчилгээ нь эд эсийн гэмтлийг нөхөн сэргээж, хүчилтөрөгчийн хүргэлтийг сайжруулж, үрэвслийг бууруулж, дархлааг бэхжүүлснээр утааны биед хор хөнөөл учруулдаг олон механизмыг шууд эсэргүүцдэг. Жишээлбэл, хэрэв үрэвсэл, гипокси нь ядаргаа, анхаарал төвлөрөлт муудахад хүргэж байвал HBOT нь сэргэг байдал, эрч хүчийг сэргээж чадна. Хэрэв өвчтөн архаг бронхит эсвэл бохирдлоос үүдэлтэй удаан эдгэрдэг шархтай бол HBOT нь эдгэрэлтийг хурдасгаж, хүндрэлийг бууруулж чадна.
Эмнэлзүйн туршлага болон зарим шинэ судалгаанууд эдгээр ашиг тусыг баталж байна. Нэгэн тайланд дурдсанаар, уушгины архаг өвчтэй (бохирдлоос үүдэлтэй COPD-тэй төстэй) өвчтөнүүд HBOT эмчилгээг сайн давж, уушгины үйл ажиллагааны бууралт ажиглагдаагүй нь энэ нь уушгинд аюулгүй бөгөөд ашиг тустай байж болохыг харуулж байна. Өөр нэг туршилтаар HBOT нь COVID-19-ийн уушгины хатгалгааны үед үрэвслийг бууруулж, үр дүнг сайжруулахад тусалсан нь түүний үрэвслийн эсрэг, хүчилтөрөгчөөр хангах ашиг тус нь уушгины цочмог гэмтэлд ч мөн адил үйлчилдэгийг харуулсан. Эдгээр үр дүн нь бохирдолд өртсөн хүн амд энэхүү эмчилгээг ашиглахыг дэмжиж байна.
Практикт, Улаанбаатарын оршин суугчид зориулсан HBOT эмчилгээ нь эмнэлэгт өдөр бүр эсвэл долоо хоногт хэд хэдэн удаа очиж, даралтат хүчилтөрөгчийн камерт ~1 цаг өнгөрүүлэх хэлбэрээр явагдаж болно. Олон өвчтөн 10-20 сеанс эмчилгээ хийлгэсний дараа амьсгал, арьсны байдал, эрч хүч, нойр сайжирч, бие нь хөнгөрч байгааг мэдэрдэг. Энэ нь үндсэндээ бие махбодод хяналттай орчинд “цэвэр агаараар амьсгалах” боломжийг олгож, гадаах бохир агаарын дайралтаас сэргэхэд нь тусалдаг. Хэдийгээр үндсэн шалтгаан болох бохирдолтой орчныг арилгахгүй ч, HBOT нь утаан дунд амьдарч буй хүмүүсийн амьдралын чанар, эрүүл мэндийн тэсвэртэй байдлыг эрс сайжруулж чадна. Бие махбодын хамгийн их хүсэж буй зүйл болох цэвэр хүчилтөрөгчөөр хангаснаар гипербарик эмчилгээ нь агаарын бохирдол хэмээх “чимээгүй алуурчны” учруулсан зарим гэмтлийг арилгахад тусалж, дэлхийн хамгийн бохирдолтой орчинд байгаа хүмүүст ч хамгаалалт, эдгэрэлтийг бэлэглэдэг.
Эцсийн дүнд, HBOT-ийг бусад хамгаалах арга хэмжээнүүдтэй (амны хаалт зүүх , гэр доторх агаар цэвэршүүлэгч ашиглах ) хослуулах нь агаарын чанарын хямралыг шийдвэрлэх хүртэл Улаанбаатарын иргэдэд эрүүл мэндээ хамгаалах хамгийн сайн боломжийг олгож чадна. Гипербарик хүчилтөрөгчийн эмчилгээ нь хүний биед өвлийн хортой утааг тэсвэрлэх, түүнээс сэргэхэд туслах нарийвчилсан, механизмд суурилсан аргыг санал болгож, байгаль орчны эрүүл мэндийн энэхүү дийлдэшгүй мэт сорилтын дунд гэрэл гэгээ, эдгэрэлтийн найдвар болж байна.
Эх сурвалж:
#АгаарынБохирдол#УлаанбаатарынУтаа#УтааныХор#ЭрүүлМэнд#HBOT#ГипербарикЭмчилгээ#ХүчилтөрөгчийнЭмчилгээ#Хүчилтөрөгч#НөхөнСэргээлт#Дархлаа#УушгиаХайрлая#ЗүрхээХамгаалъя#ХүүхдийнЭрүүлМэнд#ЭрүүлАмьдрал#УрьдчиланСэргийлье#Монгол#Улаанбаатар
